Παγκόσμιος θρήνος για τη μουσική καθώς σε ηλικία 82 ετών άφησε την τελευταία του πνοή ο μεγάλος λογοτέχνης, συνθέτης και τραγουδιστής Λέοναρντ Κοέν. Τον θάνατο του ανακοίνωσαν οι διαχειριστές της επίσημης σελίδας του στο facebook με μια λιτή ανακοίνωση: «Με βαθιά θλίψη ανακοινώνουμε ότι ότι ο θρυλικός ποιητής, συνθέτης και καλλιτέχνης Λέοναρντ Κοέν απεβίωσε. Χάσαμε έναν από τους πιο σεβαστούς και παραγωγικούς οραματιστές. Η κηδεία του θα γίνει στο Λος Άντζελες. Η οικογένεια ζητά διακριτικότητα κατά τη διάρκεια του πένθους της».
Ο ίδιος ο Κοέν σε μια συνέντευξή του πριν από περίπου ένα μήνα είχε δηλώσει έτοιμος να πεθάνει. «Είμαι έτοιμος να πεθάνω. Ελπίζω να μην γίνει δύσκολα. Κάπου εδώ είναι το τέλος για μένα» δήλωσε χαρακτηριστικά στο New Yorker ενώ στην κατάσταση της υγείας του είχε αναφερθεί και σε συνέντευξη τύπου για το τελευταίο του άλμπουμ.
Ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος εβραίος έμπορος υφασμάτων. Σε ηλικία έξι ετών, ο Κόεν έχασε τον πατέρα του και αυτό τον σημάδεψε για όλη του την ζωή. Έφηβος έμαθε κιθάρα και έγινε μέλος του μουσικού γκρουπ Buckskin Boys, το οποίο έπαιζε μουσική κάντρυ. Αργότερα, τον καιρό που ήταν σπουδαστής στο Πανεπιστήμιο McGill εξέδωσε τα πρώτα του ποιήματα που τον έκαναν γνωστό στους καναδικούς λογοτεχνικούς κύκλους. Το 1963 εγκαταστάθηκε στην Ύδρα, όπου συνέχισε να γράφει. Με το μυθιστόρημα Beautiful Losers (Θαυμάσιοι αποτυχημένοι, 1966), γνώρισε την παγκόσμια επιτυχία ως συγγραφέας. Ωστόσο, το 1967 αποφάσισε να εγκατασταθεί στις ΗΠΑ για να αφοσιωθεί στην μουσική.
Σε συναυλίες φολκ στις ΗΠΑ το 1967, η τραγουδίστρια Τζούντυ Κόλλινς (Judy Collins) έκανε γνωστό το τραγούδι του Κόεν Suzanne. Έτσι την ίδια χρονιά, ο Κόεν μπόρεσε να κυκλοφορήσει τον πρώτο του δίσκο με τίτλο Songs of Leonard Cohen. Ακολούθησαν πολλοί άλλοι δίσκοι, μεταξύ των οποίων και ο δίσκος Songs of Love and Hate που περιέχει το τραγούδι – ύμνο στην αγάπη και τη μοναξιά Famous Blue Raincoat (1971) με την φωνή της Τζένιφερ Γουαρνς (Jennifer Warnes).
Το 1992 κυκλοφόρησε τον πιο πολιτικοποιημένο δίσκο του με τίτλο The Future, και δύο χρόνια κατόπιν αποφάσισε να γίνει βουδιστής, μέχρι που χειροτονήθηκε μοναχός. Αλλά το 1999 εγκατέλειψε τον μοναστικό βίο, για να εκδώσει δύο ακόμα δίσκους. Το 2005, το όνομα του Κόεν βρέθηκε ξανά στις στήλες των εφημερίδων, επειδή ο επί χρόνια μάνατζέρ του τον εξαπάτησε κλέβοντας το μεγαλύτερο μέρος των χρημάτων του καλλιτέχνη.
Ο Κόεν δεν παντρεύτηκε ποτέ, αλλά είναι πατέρας δύο παιδιών, του Άνταμ (1972) και της Λόρκα (1974), που απέκτησε με την Σούζαν Έλροντ (Suzanne Elrod).
Το 2010 τιμήθηκε με Τιμητικό Γκράμι για το σύνολο της προσφοράς του.
Παρότι επηρέασε πολλούς μουσικούς και του αποδόθηκαν πολλές τιμές, όπως η εισαγωγή του στο Rock & Roll Hall of Fame και η απονομή του μεταλίου Order of Canada, της δεύτερης υψηλότερης διάκρισης σε πολίτη του Καναδά, τα τραγούδια του Κόεν με την folk-rock μουσική του και τα ενίοτε σκοτεινά συναισθήματα έμπαιναν στα τσαρτς της μουσικής πολύ σπάνια. Το πιό γνωστό τραγούδι του, “Hallelujah”, στο οποίο ανακαλεί τον βασιλιά Δαβίδ της Βίβλου και όπου παραλληλίζει την σωματική έλξη με την επιθυμία για πνευματική σύνδεση, έχει εκτελεστεί εκατοντάδες φορές από πολλούς καλλιτέχνες, από τότε που πρωτοεμφανίστηκε το 1984.
Ο Κόεν είχε εκδόσει τον τελευταίο μεγάλο δίσκο του, τον 14ο, πριν από λίγο καιρό ενώ είχε εμφανιστεί στη σκηνή στις αρχές του χρόνου.
Η Ύδρα του Leonard
Απρίλιος του 1960. Ο Κοέν περπατάει στην Bank Street του Λονδίνου. Είναι Καναδός, ποιητής και όχι ακόμη διάσημος τραγουδιστής. Βρέχει στο Λονδίνο και πονάει από ένα δόντι που μόλις έβγαλε. Είχε φθάσει στο Λονδίνο λίγους μήνες νωρίτερα από τον Καναδά, αναζητώντας νέες εμπειρίες και διεθνή αναγνώριση. Αλλά η βροχή του Λονδίνου είναι χειρότερη και από την ομίχλη του Κεμπέκ.
«Είδα λοιπόν την πόρτα της Τράπεζας της Ελλάδας μπροστά μου», δήλωσε ο Κοέν το 1991, σε μια συνέντευξη στο περιοδικό Les Inrockuptibles.
«Μπήκα και είδα κάποιον ταμία αρκετά μαυρισμένο πίσω από το ταμείο. Τον ρωτάω «Τι καιρό κάνει στην Ελλάδα;» και μου λέει «Είναι άνοιξη». Δύο ημέρες αργότερα έφευγα για την Ελλάδα».
Μετά από μια σύντομη στάση στην Αθήνα, ο Λέοναρντ Κοέν φεύγει για την Υδρα. Χωρίς να ξέρει ότι αυτό το μικρό νησί θα γίνει για πολλά χρόνια ένας σημαντικός σταθμός στη ζωή του.
Στο παραδοσιακό σπίτι που αγόρασε εκεί, έζησε επτά χρόνια με τη σύντροφό του, Μάριαν, και έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα έργα του.
Το ξακουστό σπίτι του στην Υδρα το πλήρωσε μόλις 1.500 δολάρια, χρησιμοποιώντας κάποια χρήματα που του είχε αφήσει στην κληρονομιά της η γιαγιά του. Οπως αργότερα θα δηλώσει, αυτή ήταν η πιο έξυπνη απόφαση που πήρε ποτέ στη ζωή του. Η κορμοστασιά του δέντρου στην αυλή ενός σχεδόν αρχαίου ασβεστωμένου σπιτιού, τα πέντε δωμάτια του σε ισάριθμα διαφορετικά επίπεδα και η αύρα του Αιγαίου ήταν αυτά που τον έκαναν να το αγοράσει αμέσως, χωρίς να σκεφθεί τα βασικά προβλήματα που είχε το οικοδόμημα, που ήταν η έλλειψη ηλεκτρισμού, υδραυλικού συστήματος και τρεχούμενου νερού. Στον τρίτο όροφο έφτιαξε ένα μουσικό δωμάτιο.
Σε ένα γράμμα που έστειλε στη μητέρα του, η περιγραφή που της κάνει του σπιτιού «ζωγραφίζει» με μοναδικό τρόπο τη μεγάλη αγάπη που νιώθει ο καλλιτέχνης για αυτό το ιδιαίτερο νησί.
«Το σπίτι έχει μια τεράστια βεράντα που κοιτάζει ένα δραματικό βουνό και πολλά λευκά σπίτια να λάμπουν πάνω του. Τα δωμάτια είναι μεγάλα και δροσερά, με βαθιά παράθυρα σε χοντρούς τοίχους. Υποθέτω ότι πρέπει να είναι πολύ παλιό, πάνω από 200 ετών, και συχνά σκέφτομαι πόσες γενιές ναυτικών έχουν ζήσει εδώ. Χρειάζεται αρκετή δουλειά, αλλά αν ξεκινήσω από τώρα, σε μερικά χρόνια θα είναι ένα μέγαρο.
Ζω σε έναν λόφο και σκέφτομαι πως η ζωή παραμένει η ίδια εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Ολη τη μέρα ακούω τις φωνές των μικροπωλητών που περνούν από κάτω και οι φωνές τους είναι τόσο μουσικές. Σηκώνομαι κάθε μέρα στις επτά και εργάζομαι μέχρι το μεσημέρι. Νωρίς το πρωί είναι πιο δροσερά και άρα καλύτερα, αλλά εξάλλου αγαπάω τη ζέστη, ειδικά όταν σκέφτομαι ότι η θάλασσα του Αιγαίου είναι μόλις δέκα λεπτά από την πόρτα μου» γράφει.
Οπως γράφει στην ιστοσελίδα του, ο Λέοναρντ Κοέν κατάλαβε ότι έγινε αποδεκτός από την κοινότητα όταν άρχισε να δέχεται τακτικές επισκέψεις από τον άνθρωπο που μάζευε τα σκουπίδια και τον γάιδαρό του. «Είναι σαν να λαμβάνεις τη Λεγεώνα της Τιμής» θα γράψει σε ένα φίλο του. «Το να έχω αυτό εδώ το σπίτι κάνει τις μεγάλες πόλεις λιγότερο τρομακτικές. Μπορώ πάντα να επιστρέφω εδώ και να περνάω όμορφα, να τα βγάζω πέρα σε έναν μικρό παράδεισο. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι θέλω να χάσω την επαφή με την μητροπολιτική εμπειρία». Η αγορά του σπιτιού χάρισε στον καλλιτέχνη και μια πρωτόγνωρη αυτοπεποίθηση. «Τα χρόνια πετάνε», θα γράψει «και όλοι σπαταλάμε τόσο χρόνο να αναρωτιόμαστε αν θα έπρεπε να τολμήσουμε το ένα ή το άλλο. Το θέμα είναι να κάνεις το μεγάλο βήμα, να τολμάς, να προσπαθείς, να αρπάζεις την ευκαιρία».
Στην Ύδρα, όλοι οι παλιοί ξέρουν το σπίτι του Λεονάρδου, όπως τον φωνάζουν εκεί. Ετσι τον έμαθαν. Σ’ αυτό το όμορφο οίκημα του 19ου αιώνα ο Κοέν δεν άλλαξε σχεδόν τίποτα. Αντίθετα, διατήρησε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του σπιτιού, του κήπου, της βεράντας και της διακόσμησης του χώρου.
Το κτίσμα αυτό, όμοιο εξωτερικά με τα υπόλοιπα σπίτια του νησιού, βρίσκεται σε ένα από τα πιο ψηλά σημεία της Χώρας, και από τη βεράντα του, η θέα προς το λιμάνι κόβει την ανάσα, ακριβώς όπως και η ανηφόρα για να φτάσεις σ’ αυτό. Εδώ ο Κοέν ανακάλυψε τον ελληνικό τρόπο ζωής. Εδώ άρχισε να αποκρυσταλλώνει τη σοφία των καλύτερων του ποιημάτων και να γράφει σπουδαία τραγούδια. Εδώ ξαναγεννήθηκε, όπως λένε, όσοι τον ξέρουν.
Εδώ συνάντησε την πανέμορφη Νορβηγίδα Μάριαν Ιλεν, μια νεαρή καλλονή που όλοι θαύμαζαν για την εξυπνάδα και το χιούμορ της. Μια θεϊκή ύπαρξη, που όπως έλεγε χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Κοέν, «οι θεοί έφεραν στον δρόμο μου» και με την οποία μοιράστηκε δέκα ολόκληρα χρόνια μουσικής και ποίησης, την πιο ειδυλλιακή περίοδο της ζωής του. Για την Μάριαν, τη μούσα του, ο Κοέν έγραψε το τραγούδι «So Long, Marianne» και Bird on the Wire”.
Την γνώρισε σε ένα παντοπωλείο στην Υδρα και έγιναν ζευγάρι. Επί χρόνια η Μάριαν Ιλεν και ο γιός της Αξελ μοιράστηκαν τη ζωή του Κοέν στην Ελλάδα και στον Καναδά. Η Μάριαν Ιλεν πέθανε στις 28 Ιουλίου 2016, σε ηλικία 81 ετών στη Νορβηγία.
Η Μαριάνε, η Υδρα και ο έρωτας με τον Κοέν
Η Μαριάνε Ιλέν, η γυναίκα που ενέπνευσε το «So Long Marianne» του Λέοναρντ Κοέν και συνδέθηκε μαζί του ερωτικά στα χρόνια της Υδρας, στέκεται απέναντί μου σ’ ένα καφέ στο λιμάνι του νησιού, όμορφη, θελκτική και ανθρώπινη περιμένοντας –με μια υποψία ανησυχίας– τις ερωτήσεις μου. Δεν ήρθα με ερωτήσεις, την καθησυχάζω βγάζοντας τα γυαλιά ηλίου μου. Ηρθα μόνο με μια τσάντα κι ένα απόσπασμα βιβλίου στο μυαλό μου. Γελάει ανακουφισμένη. «Τι καλά», μου λέει και βυθίζεται στην καρέκλα της. Της εξηγώ πως το απόσπασμα που θα μοιραστώ μαζί της ανήκει σε μια 87χρονη Αυστραλή συγγραφέα, την Ελίζαμπεθ Χάροουερ.
Θερμοπύλες
Γράφει η Χάροουερ: «Μια γυναίκα μπορεί να συναντήσει, σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής της, μια τσιμεντένια πυραμίδα στη μέση του δρόμου. Είναι συνήθως ένας άνθρωπος ή και περισσότεροι. Η γυναίκα είναι ικανή να κάθεται εκεί πεπεισμένη ότι είναι αδύνατον να προχωρήσει, ώσπου τελικά η πυραμίδα μετατρέπεται στις προσωπικές της Θερμοπύλες. Το εμπόδιο αυτό ίσως να συμβάλει στη διαιώνιση του είδους, το τίμημά του όμως είναι βαρύ. Εκείνο που κάνει τους άνδρες ανώτερους είναι το ότι –οι περισσότεροι– δεν σταματούν να λειτουργούν για πάντα, εξαιτίας ενός άλλου ανθρώπου. Στερούνται αυτού του έμφυτου μειονεκτήματος και είναι τυχεροί». Η Μαριάνε γελάει δυνατά. «Πόσο αληθινό είναι αυτό», λέει βγάζοντας τα σκούρα γυαλιά της. «Εγώ σκαρφάλωσα την πυραμίδα αυτή, έπεσα κάτω και μετά προχώρησα». Μένουμε σιωπηλές για λίγο. Εγώ από σεβασμό κι εκείνη για τους δικούς της λόγους. Εχει μόλις φτάσει το μεσημεριανό δελφίνι στο λιμάνι της Υδρας και η σιωπή μας καλύπτεται από τους ήχους του πλήθους.
«Είδα το “Παιδί και το δελφίνι” στο θεωρείο ενός σινεμά στο Οσλο τη δεκαετία του ’50 και σκέφτηκα, να ένα μέρος που δεν θα πάω ποτέ. Και να ’μαι», λέει, κι εκείνο που μου κάνει πιο πολύ εντύπωση απ’ τις συμπτώσεις της ζωής, είναι που τα μάτια της –γαλάζιο του πάγου και του ουρανού– είναι τόσο διαφορετικά απ’ τα μάτια των περισσοτέρων ανθρώπων σήμερα· ζεστά και ζωντανά, γεμάτα υπομονή και ευγενική περιέργεια. «Αν δεν γνώριζα τον Δαλάι Λάμα στη Νορβηγία το ’52 δεν θα ερχόμουν ποτέ εδώ», συνεχίζει. «Εκείνος ήταν που μου έδωσε το κουράγιο να φύγω απ’ την πατρίδα μου και που μου έμαθε για πρώτη φορά την έννοια της συμπόνιας· το να αποδέχεσαι, να προσπερνάς και να μην κριτικάρεις».
Κοιτάζει το βιβλίο που έχω ακουμπήσει στο τραπέζι με τίτλο «So Long Marianne, Μαριάνε Ιλέν – Λέοναρντ Κοέν: μια ιστορία έρωτα», της Κάρι Χεστχάμαρ, το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ποταμός. «Το βιβλίο ξεκίνησε ουσιαστικά από μια εκπομπή της Κάρι για μένα στο νορβηγικό ραδιόφωνο», μου εξηγεί. «Ξέρει πολλά για την εποχή εκείνη και τον Αξελ Γιένσεν». Ο Γιένσεν, διάσημος Νορβηγός συγγραφέας, πρώτος άνδρας της και πατέρας του γιου της, Αξελ Γιοακίμ Γιένσεν, ήταν εκείνος με τον οποίο πρωτοταξίδεψε στην Υδρα τον Δεκέμβριο του ’57.
Το παλιό κουτί
«Πέρασε πολύ χρόνο μαζί μου η Κάρι, κάνοντάς με να ταξιδέψω 55 χρόνια πίσω και αυτό δεν ήταν εύκολο. Χάρη σ’ εκείνη ξέθαψα το παλιό κουτί με τα γράμματα απ’ το υπόγειο και προσπάθησα να καταλάβω πώς ένιωθα τότε. Είχαν περάσει τόσα χρόνια, που μου ήταν πολύ δύσκολο… Δεν είμαι πια ο ίδιος άνθρωπος. Και όμως… ξέρεις, μου αρέσει να πηγαίνω στην παραλία και να κοιτάζω τα κύματα», λέει κουνώντας ρυθμικά τα χέρια της. «Σαν τα κύματα είμαστε κι εμείς οι άνθρωποι. Θα δανειστώ μια φράση που είχε γράψει κάποτε ο Λέοναρντ στον τοίχο του σπιτιού της Υδρας, “αλλάζω, είμαι ίδια, αλλάζω, είμαι ίδια” (I change, I am the same, I change, I am the same). Αλλά η αγάπη μου για την Υδρα δεν άλλαξε ποτέ. Η Υδρα με διαλύει και με ξαναενώνει».
Βγάζει από την τσάντα της μια σειρά ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Η πρώτη απ’ αυτές απεικονίζει τη Μαριάνε και τον δωδεκάχρονο γιο της, Αξελ Γιοακίμ, στο λιμάνι της Υδρας. Είναι χειμώνας του ’72 και τα ανέμελα χρόνια με τον Κοέν έχουν τελειώσει. Η Μαριάνε σκύβει λυπημένη πάνω απ’ τη φωτογραφία καλύπτοντας το πρόσωπό της με τα χέρια της. Στέκεται ακίνητη για ένα λεπτό πάνω απ’ το σχεδόν έφηβο αγόρι και τη χαμογελαστή γυναίκα σαν να κλαίει βουβά. Μου εξηγεί πως ο Αξελ Γιοακίμ ζει από τα 15 του χρόνια σε άσυλο και μου ζητάει να αναφέρω την ιστορία του στο άρθρο – «γιατί μπορεί να βοηθήσει κάποιο παιδί ή τους γονείς του.
Ηταν ένας εξαιρετικός μαθητής ο Αξελ Γιοακίμ κι ένα υπέροχο παιδί, που άλλαξε ανεπανόρθωτα όταν του πρόσφερε ο πατέρας του LSD στην ηλικία των 15. Μπορείς να το φανταστείς αυτό; Εκείνη η μία και μοναδική φορά κατέστρεψε το μυαλό του. Ηταν πάντα ευαίσθητος και ως γονιός δεν είναι πάντα εύκολο να το δεις καθαρά. Πηγαίναμε από μέρος σε μέρος για χρόνια, ενώ αυτό που χρειαζόταν το παιδί μου ήταν η σταθερότητα. Αν μέναμε στον ίδιο τόπο, ίσως τα πράγματα να μην είχαν καταλήξει εδώ. Μέχρι σήμερα με τυραννούν οι τύψεις».
«Η ζωή μου… μια ηλιόλουστη ιστορία»
Τα μάτια της είναι υγρά, αλλά χαμογελάει. «Εκλαψα και γέλασα πολύ αυτές τις μέρες», λέει. «Και να ’μαι πάλι σήμερα, κλαίω και γελάω… τα πιο όμορφα αλλά και τα χειρότερα πράγματα στη ζωή μου έγιναν σ’ αυτό το νησί. Παρ’ όλα αυτά, η ζωή μου στην Υδρα είναι μια ηλιόλουστη ιστορία. Και δεν ξεχνώ ποτέ πόσο όμορφα μου φέρθηκαν οι ντόπιοι όταν πρωτοήρθα».
«Αλήθεια, ονειρεύεστε ακόμη τον Λέοναρντ, όπως αναφέρετε και στο βιβλίο;» τη ρωτάω. «Τον ονειρευόμουν για 44 χρόνια. Τον τελευταίο καιρό, όμως, ονειρεύομαι τους γονείς και τον αδελφό μου. Ισως τελικά να φτάνω πιο κοντά στον εαυτό μου από ποτέ», λέει και στρέφει το βλέμμα της προς τη θάλασσα. «Αν μου ζητούσες τέσσερις λέξεις για να περιγράψω τον Λέοναρντ, θα σου έλεγα, καλοσύνη, δημιουργικότητα, ευαισθησία και εντιμότητα.
Το 1998 ξεκίνησα να ζωγραφίζω εμπνευσμένη απ’ τα όνειρά μου και στίχους ποιημάτων και τραγουδιών του. Ετσι κατάφερα να ενώσω όλα τα κομμάτια μέσα μου και να βρω την πραγματική φωνή, τη δημιουργικότητά μου». Με κοιτάει χαμογελαστή. «Σκαρφάλωσα την τσιμεντένια πυραμίδα, την προσπέρασα κι ύστερα συνειδητοποίησα πως ήταν τελικά δική μου ψευδαίσθηση. Μετά χάραξα τη δική μου πορεία». Το ζευγάρι των κομψών Ιταλών δίπλα μας γυρίζει και την κοιτάζει. Δεν την αναγνωρίζουν, αλλά κάτι μου λέει πως αν δεν υπήρχαν εκείνη και ο Λέοναρντ, ίσως να μην τους έφερνε ποτέ ο δρόμος τους ώς εδώ. (ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΑΥΛΩΝΙΤΗ)
